شهر قدس ( قلعه حسن خان ) کجاست؟

شهر قدس در انتهای اتوبان حکیم، جنوب منطقه 22 و در غرب منطقه 21 (تهرانسر) است.

از جنوب به شهریار، و از غرب به گرمدره هم مرز است.

شهرقدس که تا قبل ازتاسیس شهرداری درسال 1368تحت نام قلعه حسن خان شناخته می شدروستای کوچک وقلعه مانندی درحاشیه جنوب غربی تهران و همجواری شهرداری منطقه21 و 18بود. جبهه آن کاووسیه و جبهه غربی آن سرخ حصارقرار داشت.

درسال1368 مجموعه سه روستای مذکور تحت پوشش خدمات شهرداری قرارگرفت وبه نام شهرقدس نام گذاری شد.ساکنان جبهه شرقی(کاووسیه) راغالبا اقشارکارمندی ومشاغ آزاد تشکیل می دهنددرحالیکه ساکنان قلعه حسن خان وسرخ حصار بیشترشامل کارگران می باشد.شهرقدس درحالیکه پرجمعیت ترین شهردرشهرستان شهریاراست ولی مرکزیت سیاسی وخدماتی این شهرستان را عهده دار نیست.مرکزسیاسی وخدماتی شهرستان شهریارشهرشهریاراست که درفاصله 3کیلومتری شهرقدس قراردارد. به همین جهت درارتباط باعملکردهای سیاسی واجتماعی منطقه شهریار شهرقدس نقش چندانی نداردوگروههای اجتماعی وابسته به ان شامل کارکنان ومدیران ادارات وموسسات مرکزی شهرستان درشهرقدس سکونت ندارند.
بعدازتهران که بالاترین سهم مهاجران شهرقدس را داراست گروههای مهاجربیشترازمناطق ترک زبانکشور آذربایجان-اردبیل وزنجان درشهرقدس سکونت یافته اند وتعدادآنان ازبقیه استانهابه مراتب بیشتراست.زیرا شهرقدس از رشد روستای قلعه حسن خان وادغام آن با نقاط دیگری مانندسرخ حصار کاووسیه و شهرک بهشتی بوجود آمده است.ازاینرون می توان دودوره متمایزرا برای تحول کالبدی شهرمتصورگردید:
الف- ایجادبناها ورشد قلعه حسن خان بصورت یک روستا
ب- رشد سریع وبدون وقفه شهر دردوسه دهه اخیر
در مرحله اول قلعه حسن خان از دوقلعه اربابی تشکیل گردیده که بنام مالک آن(حسن خان) نا میده شده است وهردو قلعه دروازه بوده است (یکی ازدروازه های نزدیک مسجد جامع فعلی ودیگر نزدیک میدان اصلی موجود شهرقرارداشته است).مرحله دوم باتاسیس کارگاههاوکارخانجات متعدد درکنار جاده قدیم وکنار راه آهن وبطورکلی شروع رشد سریع تهران درچنددهه اخیر آغازگردید.دراین مرحله با رشد سریع جمعیت منطقه تهران روستای قلعه حسن خان نیز که درفاصله نسبتا کمی(حدود20کیلومتر)ازتهرا ن ودرنزیکی تعدادی ازاین کارخانجات وکارگاههای قرار گرفته است به سرعت رشد نمود. زیرامحل سکونت تعدادی ازمشاعلین این کارخانجات وبطور کلی قشر خاصی از ساکنین کلان شهر تهران گردید که امکان تهیه مسکن د رشهررا نداشتند زیرا زمینهای اطراف قلعه حسن خان عمدتا وارزان قیمت بودند.

بررسی تاریخی شهرقدس
از لحاظ تاریخی بخش قدس همان منطقه ای است که در گذشته “قلعه حسن خان” نامیده می شد. درباره ساخت قلعه مذکور و وجه تسمیه آن گفته می شود که در اواخر دوران قاجار یکی از میرشکاران که لقب “امیرتومان” را داشت طی سفری از تهران به کرج منطقه ای مستعد و آماده برای عمران و آبادانی را شناسایی کرده و آن را به تصرف خود در آورد. او با اجیر کردن و کوچ مردمانی از اهالی خمسه این سرزمین را در اندک زمانی به منطقه ای آباد و سرسبز تبدیل می کند و قلعه ای مستحکم نیز برپا می دارد.

پیشینه

نام قلعه حسن خان را امیرتومان (میرشکار قاجار) با علاقه ای که به پسر خود داشت با ساخت قلعه ای روی این منطقه نهاد. شهر قدس که تا قبل از تأسیس شهرداری در سال ۱۳۶۸ تحت نام قلعه حسن خان شناخته می‌شد، روستایی کوچک و قلعه مانند در حاشیه غربی تهران و پائین روستای وردآورد و کارواسرا سنگی بود. در جبهه شمالی آن کاووسیه ، در جبهه غربی سرخ حصار ، در جبهه شرقی اسماعیل آباد شهرک ابریشم فعلی و در جبهه جنوبی آن ورامینک قرار داشت.

در سال۱۳۶۸/۰۴/۰۳ شهر قدس از رشد روستای قلعه حسن خان و ادغام آن با نقاط دیگری مانند سرخ حصار، کاووسیه، اسماعیل آباد و شهرک بهشتی به وجود آمده‌است.

امیرتومان به دلیل علاقه به فرزند ارشدش “حسن خان” قلعه مذکور را “قلعه حسن خان” می نامد. امیرتومان صاحب چند فرزند به نام های: رضاخان، حسن خان، آقابزرگ خان، موتمرالدوله و سالار همایون بود که آنان پس از مرگ پدر، قلعه حسن خان را بین خود تقسیم کردند و به هر یک از برادران نزدیک یک دانگ رسید. در آن زمان تمام اراضی این قلعه و اطراف آن قابل کشت و زرع بود و کلاً به نواحی: چمن الماس خان، ورامینک، میاندوآب، قلعه سون، اکبر نایب، چنارسوخته و … که مجموعاً ده قطعه بوده تقسیم می شد.

هر یک از نواحی دارای قلعه ای خاص بود. برسی مدارک تاریخی نشان می دهد که در میاندوآب عده ای از اعراب ساکن بوده و به پرورش گاومیش اشتغال داشته اند. ساکنان ورامینک دامدار بوده و قلعه سون از جمله مناطقی بوده که اراضی آن تا “اکبر نایب” گسترش داشته و در آخرین بخش نیز ناحیه “سوخته چنار” قرار داشته که امروز رزنان نامسده می شود.

حسن خان فرزند ارشد امیرتومان هفت خانوار را در منطقه قلعه سکونت داد که اسامی آنها عبارت بودند از: “علیمردان خان، مشهدی خداداد، فرج الله نایب، رضا کاشی بزرگ، رضا کاشی کوچک، غلام نایب و ذبیح الله بیک”. در این زمان دو قلعه به نام های قلعه بالا و قلعه پایین وجود داشت. قلعه بالا در نزدیکی محل فعلی میدان امام خمینی شهرقدس و قلعه پایین در نزدیکی مسجد جامع قرار داشت. هر یک از این قلعه ها یک برج جداگانه داشت و هر برج یک دربان مستقل داشت. دربانی قلعه ی بالا را شخصی به نام “حبیب” و دربانی قلعه پایین را شخصی به نام “شنبه” بر عهده داشتند. در های قلعه شب بسته می شد و ورود و خروج افراد بدون هماهنگی دربان ممنوع بود.

اراضی قلعه توسط سه قنات بزرگ آبیاری و پرآب آبیاری می شد. یکی از آن ها قنات بزرگ نام داشت و مبدا آن تپه و رودخانه ای به نام قروق که شاخابه ای از رود کرج بود. گویا یکی از قنات ها که قنات بزرگ نام داشت از تپه های سرخه حصار سرچشمه گرفته به سوی قلعه امتداد می یافت. آب این قنات حتی به مناطق جنوبی تری چون ورامینک نیز می رسید.

علاوه بر فعالیت های کشاورزی و باغداری، بخش دیگری از اقتصاد اهالی قلعه حسن خان بر دامپروری استوار بوده است. به دنبال تحولات اجتماعی و سیاسی دهه های اخیر، افزایش جمعیت و رشد مهاجرت به سوی تهران، امروزه قلعه حسن خان به یکی از مناطق پر جمعیت و متراکم مسکونی حومه تهران تبدیل شده است.

محله

محله قلعه شاید بتوان گفت اولین محله مسکونی شهرقدس امروزی است که بین میدان قدس تا عمارت ، حول مسجدجامع واقع شده است.

البته درگذشته دور در کاووسیه ، سرخ حصار ، وارمینک ، چمن ، امامزاده و اسماعیل آباد سکونت‌هایی جریان داشته که در مقاطعی خالی از سکنه شده‌است. قلعه پس از استقرار اولین مهاجرین خمسه و کاشی که برای همیشه ماندگار شدند ساخته شد. امروزه هم کاشی‌ها بیشتر در همین محله و امامزاده ساکن هستند. محله قلعه برج و بارو و دروازه ای داشته که شبها در آن بسته می شد و هنوز بین قدیمی‌ها مرسوم است که می گویند اگر دیر بیایی در قلعه (یا به لفظ عامه قعله) بسته می‌شود.

هنوز می‌توان آثار دیوارهای کاهگلی آن را در کوچه‌های پشت مسجد جامع دید. در این محله اولین حمام که امروزه ثبت میراث فرهنگی شده‌است قرار دارد. محله قلعه چسبیده به چمن سبزه الماس و عمارت محله اعیانی خوانین قلعه می‌باشد . کوچه‌های باریک اولین خصیصه این محله است که به کوچه‌های بن بست ختم می‌شود که امروزه با تخریب و ساخت باغ و باغچه‌های اطرافش در جنوب و شمال به اطراف راه پیدا کرده وگرنه در گذشته تنها از شرق به میدان قدس (لاله) و در غرب به عمارت و میدان آزادی (سرقنات، منبع آب) راه داشت.

اقوام اولیه در زمان قاجار مقدم های چرگر بودند که برای کار کشاورزی و دامداری به این منطقه کوچ کردند اما در زمان پهلوی مردم جهت اسکان و کار در کارخانجات اطراف آنجا به قلعه مهاجرت کردند. محله‌ای ارزان که نزدیک به شهر تهران بودبود.

در گذشته شهرقدس دارای چندین محله بوده که تا به امروز هم موجود می‌باشند:

قلعه

کاووسیه

سرخ حصار

سرقنات (میدان آزادی)

هرنج

عمارت

عوارضی

چمن

امامزاده

اسماعیل‌آباد

قورت داغی

گودرزی

بهتویی (کوچه بهار)

و محله‌های جدید که اکثراً با نام خیابان معروف‌اند:

کاج

استقلال

طالقانی

سجاد

شهرک بهشتی

کشاورز

مصلی

جوادآباد

سی متری شورا

هشت متری شورا

بهاران

صاحب الزمان

سی متری جمهوری

بیست متری ولیعصر

چهل و پنج متری انقلاب

قناری (حمام بعثت)

کوی مخابرات

کوی فرهنگیان (خیابان شهرداری و کوچه شورا)

کوی نیروی هوایی

شهرک نیروی انتظامی

کوی فرزان (روبروی دانشگاه آزاد)

کوی ابریشم (شهرک ابریشم) فازهای ۱و۲

کوی شهید عزیزی

شهرک مسکونی زندیه

و باغات معروف:

باغ شازده (پشت نفت پارس)

باغ اختری (پشت شورای جنوبی)

باغ سرهنگ (شهرک ابریشم)

باغ انگوری (مصلی)

جاذبه های شهرقدس

تپه کاووسیه: تپه کاووسیه مربوط به دوران پیش از تاریخ ایران باستان – هزاره سوم و ۴ قبل از میلاد است و در استان تهران، شهرستان قدس، شهر قدس، انتهای بلوار کاوسیه، داخل باغ ماهان واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ آبان ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۳۸۷۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در حفاری های غیر مجاز این تپه که بعدها آثارش هنگام خروج از ایران به دست میراث فرهنگی افتاد، تابوت مردی مومیایی بدست آمد.

حمام قدیمی قدس: اولین حمام محل واقع در خیابان امام روبروی کوچه میثم بوده که چون از وضعیت مناسبی برخوردار نبوده مالکین با کمک و همیاری مالی جهانشاه خان که یکی از سران بزرگ خمسه در آن زمان و از مخالفان رضاشاه قلدر بود و پس از شکست از ایشان به قلعه حسن خان آمده بود سرمایه ساخت حمام جدیدی بنام «خزینه در» روبروی مسجدجامع داخل کوچه احداث که این حمام به سال ۱۲۴۰ تا ۱۲۵۰ ه.ش برمی گردد و معمار آن شخصی بنام استادکریم بوده‌است.

ورزشگاه شهدای شهرقدس: ورزشگاه شهدای شهرقدس با گنجایش ۲۵٬۰۰۰ نفر در خرداد ماه ۱۳۸۴ به صورت نیمه‌کاره افتتاح و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. ورزشگاه در زمینی به مساحت ۸ هکتار و زمین چمن ۱۲۰۰۰ متر مربع و زیر بنای ۲۰۰۰ متر مربع در ۳ طبقه شامل سالن همایش، رختکن، سکوی تماشاگران، قسمت اداری، سرویس‌ها و پارکینگ است که قسمت‌هایی از آن به خاطر کمبود منابع مالی نیمه‌کاره مانده است. این مجموعه در طول سال میزبان مسابقات متعدد استانی و کشوری است و تیم‌های معروف در این استادیوم تمرین داشته‌اند. مسابقات فوتبال نوجوانان غرب آسیا در این ورزشگاه برگزار شد. در حال حاضر نیز تیم‌های مختلف در سطح شهر در این استادیوم به تمرین و مسابقه می‌پردازند. به غیر از تیم‌های محلی، باشگاه فوتبال پیکان بازی‌های لیگ دسته یک خود را در این زمین انجام می‌داد و فینال و جشن پیروزی و راهیابی در لیگ برتر را در همین زمین بر پا کرد. این ورزشگاه، ورزشگاه خانگی تیم فوتبال پیکان است. تیم پیکان به خاطر قرعه‌کشی ۲ دستگاه خودرو که همیشه در پایان بازی‌های خانگی‌اش انجام می‌دهد، نزد شهر قدسی‌ها محبوب است. تیم راه‌آهن نیز بعضی از بازی‌های خود را در این ورزشگاه انجام می‌دهد. همچنین سریال آخرین بازی در سال ۱۳۹۳ که سریالی فوتبالی بود در این ورزشگاه فیلم‌برداری شد. این ورزشگاه در غرب تهران واقع شده است و نشانی آن تهران، کیلومتر ۲۰ بزرگراه فتح، شهرقدس، بلوار شهید کلهر ابتدای خیابان ۳۰ متری شهدا (شورا سابق)

در کنار میدان قدس پس از طی بلوار امام زاده و جاده ای درختی به دوراهی می رسیم که سمت راست آن به سمت جاده ی چیتگر به سمت شهریار می آید و سمت چپ آن پس از گذشتن از پل و طی مسافتی حدود 150 متر به محل امامزاده می رسیم.

این دو امامزاده از فرزندان امام موسی کاظم (ع) هستند و بر دو تکه سنگ که در کنار مرقد مطهر این امامزادگان قرار دارد نوشته شده است: مرقد مطهر سلاله عصمت و طهارت امامزاده ابوعبدالله الحسین (ع) فرزند موسی درری مرقد مطهر سلاله عصمت و طهارت امامزاده ابوالحسن علی (ع) فرزند محمد درری. این بقعه در حال ساخت و نوسازی کلی است و در تاریخ بازدید کارگران مشغول آماده سازی فونداسیون زیر امامزاده و اطراف آن بودند. ضریح آهنی قبلی آن که ضریحی به ابعاد حدود یک متر در یک و نیم متر می باشد، اکنون در نزدیکی درب ورودی امامزاده قرار گرفته است و زایرین نذورات خویش را در داخل آن می ریزند.

فضاهای شهری

فضای سبز

اکثر فضای سبز قدس خشک شده و تبدیل به خانه و مراکز صنعتی شده، اما همچنان می‌شود نمونه‌هایی از باغات قدیمی را در آن دید. غیر باغات معروف که در بالا به آن اشاره شد می‌توان به بوستان‌ها هم اشاره کرد. مسئولیت نگهداری از فضای سبز و بوستان‌های شهرقدس بر عهده سازمان بوستان‌ها و فضای سبز شهرداری قدس می‌باشد.

اسامی بوستان‌های بزرگ:

• بوستان آزادگان (بلوار۴۵ متری انقلاب)
• بوستان ولیعصر (میدان ولیعصر)

اسامی بوستان‌های محله‌ای:

• بوستان شهدای کاووسیه (شهرک کاووسیه)
• بوستان شهید مدنی (بلوار مصلی)
• بوستان معلم (خ گودرزی)
• بوستان سرخ حصار
• بوستان حافظ (خ دانش آموز)
• بوستان عمارت (پشت بانک ملی مرکزی)
• جانباز (خ شهید خاکسار)

اماکن ورزشی

• ورزشگاه ۲۵ هزار نفرای شهدا(۳۰متری شورا)
• زمین چمن حضرت ولیعصر (میدان حسین)
• چمن مصنوعی نیما
• زمین ۳۰۰۰متری (خیابان شریعتی (کاج))
• زمین فوتبال سرخه‌حصار
• سالن ورزشی بانوان (صنعت دوم)
• سالن ورزشی الغدیر (شهرک ابریشم)
• سالن ورزشی ولیعصر (میدان ولیعصر)
• سالن ورزشی البرز (کاووسیه)
• سالن ورزشی شهید آقا محمدی (خیابان شهرداری)
• سالن ورزشی حجاب(۴۵متری انقلاب)
• سالن ورزشی جانبازان (کوی جانبازان)
• سالن ورزشی شهید شیرودی (کوی مخابرات)
• سالن ورزشی شهرک دانش
• سالن ورزشی معلم (شهرک ابریشم)
• زمین چمن کاووسیه (کاووسیه)
• خانه کشتی شهرقدس (یادواره خلبان کشتی گیر محمد عارف احمدیان)

اماکن فرهنگی

اماکن فرهنگی زیر نظر سازمان فرهنگی ورزشی شهرداری قدس :

• فرهنگسرای قرآن و عترت، دارالقرآن سابق (مصلی).
• مجتمع فرهنگی زینبیه (میدان قدس)
• فرهنگسرای خانواده، بهداشت و سلامت (شهرک بهشتی).
• سالن سینما و آمفی تئاتر فرهنگ وهنر.
• باغ ملّی
• خانه فرهنگ شهدای کاووسیه (کاووسیه).
• خانه فرهنگ شهدای سرخ حصار (سرخ حصار).
• خانه فرهنگ علامه دهخدا (سجاد).
• خانه فرهنگ علامه طباطبایی (ولیعصر).
• خانه جوان (عمارت و کلهر).
• مجتمع فرهنگی باقرالعلوم (مصلی) توضیح: این مجموعه مدیریتی مشترک زیر نظر سازمان و جمعه دارد.
• نگارخانه نقش و نگار، مرکزی سابق (میدان قدس).

مراکز فرهنگی زیر نظر اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی :

• انجمن خوشنویسان شهرقدس (میدان قدس).

مراکز آموزشی

1. دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس
2. دانشگاه جامع علمی – کاربردی واحد شهر قدس(۴ دانشگاه در سطح شهرستان قدس)
3. دانشگاه 3-پیام نور واحد شهر قدس (که در سال ۱۳۹۰ با شهریار ادغام شد)

شهرک دانش کجاست؟ درباره شهرک دانش اینجا کلیک کنید